*معرفي آيينه خانه سردار مفخم    *

بنايي كه امروزه آيينه خانه مفخم ناميده مي شود .ساختماني است رفيع وباشكوه كه در شمال شهر بجنورد واقع شده است .

اين بنا از آثار منحصر به فرد عصر ناصري درشمال خراسان است كه در گذشته داخل باغ بزرگي قرار داشته وهمراه ابنيه ي ديگراز جمله عمارت مفخم-دروازه ورودي حوض خانه-
باغ فواره و كلاه فرنگي تشكيل دارالحكومه مفخم را مي داده كه عمارت كلاه فرنگي بر اثرزلزله شديدي كه در بجنورد رخ داد تخريب شد وهم اكنون تنهاآيينه خانه و عمارت مفخم
بجاي مانده است.

بناي 130ساله آيينه خانه كه محل كنوني اداره ميراث فرهنگي وموزه مردم شناسي بجنورد
 مي باشد-درسال 1376خريداري و پس از مرمت در سال 1379بهره برداري و به شماره 31167در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است .

باني اين اثر يارمحمد خان سهام الدوله بجنوردي معروف به سردار مفخم و معمار آن
 ممتحن الملك شقاقي بوده كه مدرسه شهيد مطهري تهران سپهسالار سابق از جمله كارهاي اوست –كه پس از تحصيل در مدرسه دارالفنون به دستور ناصرالدين شاه جهت گذراندن تحصيلات عاليه در رشته معماري به فرانسه اعزام وپس ازرجعت به كا ر احداث كاخ هاي                                      بزرگان گمارده شد.

معماري بنا تلفيقي است از معماري سنتي ايران و برداشت هايي از معماري مدرن اروپا بوده كه بصورت اشكوبه وبا سقف شيرواني و مصالحي همچون آجر- ماسه – گچ – ملات ساروج
پي سنگي وشفته آهك است و كاشي كاري آن كار هنرمندان اصفهاني مقيم بجنورد بوده است.

*لازم به ذكر است كه سقف عمارت پوشش سفال داشته كه در تعميرات بعدي تبديل به
سقف شيرواني گالوانيزه شده است

تالار آيينه

     آيينه به معناي شكل وديوارو نيز يكي از نيروهاي تشكيل دهنده انسان است .خانه در
كتاب هاي مقدس اديان مختلف وجمله اوستا كتاب مقدس زردشتيان فراوان به كار رفته است.اين واژه قبل از اسلام ونيز دردوره هخامنشييان كار برد فراواني داشته است و اما آنچه اطلاق نام آيينه خانه را بر اين بنا موجب گشته وجود تالاري با تزئينات آيينه كاري در طبقه فوقاني است كه به عنوان فضاي اداري و ديواني جهت ملاقات هاي رسمي سردار مفخم حاكم بجنورد و بر پايي مراسم تشريفات نظامي و رايزني در باب مسائل سياسي واجتماعي با سران ايل شادلو وديگر رجال مطرح قاجارمورد استفاده قرار مي گرفته است .

از نكات قابل توجه اين تالار وجود تصاوير134تن از شخصيت هاي بر جسته عصر صفوي تادوره قاجار و همچنين سران حكومتي كشور هاي همجوار است كه شاخص ترين آنها شاه طهماسب-شاه عباس- آقا محمد خان – فتعليشاه وكريم خان زند مي باشد كه در قسمت گلويي زير سقف نصب شده وخود مروري است بر تاريخچه فعاليت هاي سياسي انجام شده در اين بنا است.

در تزئين تالاراز17 طرح مختلف استفاده شده كه شامل نقش چهل چراغ –مقرنس –نماي بيرون عمارت – نقوش استيليزه گياهي هندسي و ...مي باشند. 

ويژگي هاي معماري بنا

مصالح بكار رفته در اين بنا شامل اجر –ماسه – اهك وگچ بوده و جهت رعايت اصول معماري در زير سازي وپي اين بنا از سنگ استفاده شده وهمچنين چوب ارس بهصورت عمودي وافقي نيز به منظور استحكام بنا به كار رفته است .

آيينه خانه توسط فضاي سبز محدودي از جمله گل كاري و احداث چپر وپرچين از كل مجموعه دارالحكومه منفك مي شده است .بناي فوق الذكر داراي پلاني آزاد بوده ورعايت نظام هندسي وجود تقارن والهام پذيري از معماري غر ب به عنوان مثال استفاده از كاشي هفت رنگ در ساخت آن به وضوح مشاهده مي گردد . در ساخت نماي ايينه خانه از كاشي در سه تكنيك هفت رنگ – معقلي واسليمي استفاده شده است.

نقوش اسليمي نيز نگاره هايي برگرفته از مظاهر طبيعت هستند كه براي پرهيز از شبيه سازي
( رقابت با خالق ) طرح شده اند . ابعاد بنا 90/10*18 متر و ارتفاع آن بااحتساب مناره ها 60/14 متر و مساحتي بالغ بر 5/392 متر را شامل مي شود .

ساختمان داراي سه درب ورودي در اضلاع شمالي (ورودي اصلي) غربي و شرقي مي باشد كه هرسه به راهرويي در طبقه اول منتهي مي شوند . در يك طرف اين راهرو حجره هايي قراردارد ودر سوي ديگر چهار اتاق . در دو انتهاي راهروپلكان هايي تعبيه شده كه به طبقه فوقاني جايي كه تالار آيينه در آن واقع شده ختم مي گردد . در طبقه دوم نيز شامل چهاراتاق وتالار آيينه مي باشد . درب هاي اين طبقه از جنس چوب صندل بوده كه با استخوان تزئين شده اند . سقف ها مشبك چوبي اند كه اين خود از شاخصه هاي معماري عصر قاجار محسوب
مي گردد.

سقف بنا دو پوششه بوده كه شيرواني آن قبلا از جنس سفال وهم اكنون از ورق گالوانيزه است .

در نماي شمالي (اصلي) عمارت چهار نيم ستونبه قطر تقريبي 110 سانتيمتر و ارتفاع 10 متر مشاهده مي شود – دو نيم ستون داراي يك تاج نيم دايره اي هستند كه شكل گلدسته را تداعي مي كنند و دو نيم ستون ديگر فاقد تاج هستند واين امر به دليل زلزله بوده كه باعث افتادن تاج ها شده و بعد از مرمت جاي آن خالي گذاشته شده است .اين نيم ستون ها با كاشي- هاي فيروزه اي ولاجوردي و نيز كاشي ها ي سياه – سفيد و زرد مزين شده اند .

نيم ستون ها با خط معقلي بسيار زيبايي آراسته شده اند كه كلمه محمد به طورمنظم در اين
نيم ستون ها از پايين به بالا 12 مرتبه تكرار شده است . يك مرتبه بهرنگ سياه و يكبار به رنگ زرد كه نيم ستون ها به پايه اي از سنگ مرمر ختم مي شوند

در قسمت فوقاني نماي اصلي يك تاج نيم دايره اي وجود دارد كه نسبت به دو تاج نيم دايره اي روي مناره ها بسيار بزرگتر است .در حاشيه تاج اصلي يك رديف كاشي با نقش گل لاله به رنگ قرمز و آبي به صورت سر بالا و واژگون نسب شده است . در قسمت داخلي اين نيم دايره يكسري نقوش اسليمي بسيار زيبا مشاهده مي گردد . در بخش مياني اين نيم دايره بازمينه اي لاجوردي وجود دارد كه نقش جدال بين شير واژدها در آن ديده مي شود . در فرهنگ باستاني ايران زمين جدال بين شير واژدها سمبلي از جدال بين خير وشر بوده است در اين تصوير در حالي كه اژدها (سمبل شر) شير را در بر گرفته شير (سمبل خير) با فشردن گلوي اژدها شر را

به آستانه نابودي مي كشاند .در كنار جدال بين خير وشر دو تفنگدار در حاليكه به زمين زانو
زده اند محل جدال بين شير و اژدها را نشانه رفته اند.

اين سربازان نيز خود مي توانند نمادي از خير وشر كه با هم در جنگند باشند .در زير اين قسمت طاقي وجود دارد كه درب ورودي را در ميان گرفته است. كاشي هاي اين قسمت به رنگ زرد فيروزه اي و لاجوردي ميباشد.

پيشاني طاق با نقوش اسليمي تزئين شده است. در قسمت زيرين نقش دو گلدان به صورت قرينه و همينطور نقش عمارت كلاه فرنگي در طرفين اين گلدان ها مشاهده مي شود.

در دو طرف درب ورودي نقش دو سرباز در هال نگهباني از بنا به چشم مي خورد كه حالت چشم ها و طرز ايستادن سربازان ياد آور تابلوهاي تعزيه عصر قاجار مي باشد وهمچنين نشان دهنده نوع لباس رزم وقدرت است.در بخش مياني نما يك طا ق جناقي وجود دارد كه درقسمت مياني آن پنجره اي به ابعاد 290*290 سانتيمتر قرار دارد بنام طارمي وعلت بزرگ بودن آن تامين نور تالار آيينه و ايجاد چشم انداز مناسب به فضاي بيرون ميباشد.

تزئينات اين طاق محراب گونه دو لچكي با پس زمينه زرد همراه با نقوش اسليمي به رنگ فيروزه اي ولاجوردي مي باشد .بين قسمت فوقاني و مياني دو رديف كاشي هفت رنگ نسب شده است .

به طور كلي در معماري اين دوران رسم بر اين بوده است كه نام معمار وباني بنا در قسمت بالايي ورودي به صورت كاشي كاري حك مي شده در اين بنا هم قبلا در همين محل كتيبه اي وجود داشته كه محدوده حكومتي سردار كه از استرآباد وگوگلان ونردين – اسفراين- جوين- سبزوار و جاجرم وبجنورد را در بر مي گرفته و همينطور نام باني بنا در آن نقش بسته كه در دوران پهلوي به دستور رضا شاه اين كتيبه از سردرب بنا جداشده و بجاي آن كاشي كاري فعلي نسب شده است .

                       **********************************

فضاي فرورفته بين نيم ستون هاي ايوان يا به عبارتي طاقديس نيز بعضا با كاشي هاي لوزي شكل به رنگ هاي زرد – سفيد – فيروزه اي و آبي مشبك طرح زيبايي را در بنا ايجاد كرده اند .در بخش تحتاني طاقديس ها يك طاقچه جناقي به ارتفاع 20/2 متر داراي پايه اي پوشيده از سنگ مرمر وجود دارد .قسمت داخلي اين طاق باكاشي هفت رنگ زرد ولاجوردي وحاشيه اي به رنگ سياه تزئين شده است.در قسمت با لا ي اين طاق روي يك كتيبه لا جوردي مملو از نقوش اسليمي منازعه گاو وشير نقاشي شده است كه به ياد آورنده نقوش گاو وشير حك شده در حجاري ديواره هاي تخت جمشيد است .

اين عمارت تنها نمادي از روح خلاق هنرمند ايراني است وتنهادست تواناي هنرمندايراني بااستعانت ازهنرمعماري نقاشي كاشيكاري وآينه كاري قادربه خلق چنين تركيب بديعي مي باشد.

به يكي ديگرازتغيراتي كه دربنا صورت گرفته مي توان به باز شدن ديوارراه پله ها به طبقه بالا نام برد كه بر اساس عكس پيشين آن بسته ودر عكس هاي كنوني بازاست.

از نظر دسترس بنا را مي توان به 6 ورودي تقسيم كرد نحوه ساخت بنا از لحاظ اقليم ومعمارصحيح است زيرا با اين زاويه ساخت نسبت به شمال مي توان در زمستان بهترين حالت
نور گيري و سير كلاسيون هوا را داشت .

مصالح استفاده شده در بنا را بطور كلي مي توان گفت  بومي بوده واز منطقه بجنورد تهيه
مي شده است .از نشانه هايي كهمي توان فهميد كه اين بنا بر گرفته از طرح هاي اروپا يي است استفاده از قوس هايي است كه در تاج مناره هاايجاد شده كه براثربرداشت اشتباه از قوس اروپايي در ايران ايجاد شده كه اصلا دوام و پايداري نداشته و در طرح هاي اروپايي به منظور ايجاد يك نما بكار مي رفته وجزء سازه نبوده در حالي كه در ايران به عنوان طاق زني مورداستفاده قرارداده مي شده كه به مورور زما ن تخريب مي شده است

 *جهت بادهاي شهرستان بجنورد * 

باد هاي منطقه از طرف غرب - شمال غرب – جنوب و جنوب شرقي مي باشد باد هاي شمال وشمال غربي سرد بوده و باران زا مي باشد .باد هاي جنوب و جنوب شرقي منطقه گرم وخشك هستند به همين دليل در قسمت جنوبي بنا از استخر و درختان استفاده شده تا باعث مرطوب و خنك شدن هوا شود .

بيشترين باد ثبت شده در بجنورد برابر 65كيلومتر در ساعت و توام با باران بوده وجهت آن غربياست. دليل نداشتن حياط مركزي درمنازل حرمسرا ها وجود رطوبت درشهرستان است وبراي رفع رطوبت نياز به يك فضاي بازاست.

بنااز لحاظ نما و پلان داراي تقارن كاملي است . وجود نقوش و خطوط زرد رنگ در سطح كاشي هاي فيروزه اي رنگ نشان دهنده ساخته شدن بنا در دوره قاجاريه است .

بطور كلي فرم اين بنا كاملا متناسب با كاربري آن است وجود مناره هاي بلند در دو سو اشاره به درب ورودي و ابهت وشكوه بنا را مي رساند .

وجود يك فضاي انتظار –استقلال اتاق كار اصلي و وجود ديد به كل سايت از اتاق اصلي
(تالار آيينه ) از جمله اين موارد است و به اين ترتيب حس خلاء وسردرگمي و بي توجهي در اين بنا به وجود نخواهد آمد